رپ ، نوای اعتراضی از نیویورک تا تهران | از شایان و هیچکس تا توماج و سینا ساعی ؛ چرا رپ مجوز نمیگیرد؟
رویداد۲۴| مازیار وکیلی: برخلاف باور عموم رَپ در ابتدا یک سبک موسیقی مستقل نبود بلکه بخشی از فرهنگ هیپ هاپ بود. فرهنگی که از دل خیابانهای فقیر و سیاه پوست نشین محلههای نیویورک بیرون آمد و مختص سیاه پوستانی بود که به وضعیت بد زندگی خود در نیویورک اعتراض داشتند. دلیل فراگیر شدن این سبک از موسیقی بین سیاه پوستان این بود که آنها به دلیل فقر نمیتوانستند برنامههای خود را در استودیو ضبط کنند و موسیقی رپ نیازی به ضبط در استودیو نداشت. موسیقی رپ را میشود با یک دی جی و بیت باکسر هم اجرا کرد و همین موضوع باعث شده که زرق و برق سایر سبکهای موسیقی را نداشته باشد و خیلی راحت اجرا شود.
واژه رَپ را میتوان ضربه زدن سریع یا بیان چیزی با تندی و صراحت معنا کرد. ریشههای رَپ را میتوان در سنتهای آفریقای غربی جستوجو کرد. جایی که گریوتها که تاریخ نگاران و داستان سرایان این ناحیه داستان و شجره نامه مردم را به شکلی ریتمیک و با سازهای ساده روایت میکردند. این سنت با تجارت برده وارد آمریکا شد. مشخصه اصلی موسیقی رپ اجرای سریع، ریتمیک و شعرگونه که براساس قافیه، بازی با کلمات و جریان آوایی بر روی یک ضرب آهنگ (Beat) اجرا میشود. این ریتم تند و پر چالش موسیقی رپ را به سبک مناسبی برای مفاهیم اعتراضی کرده است.
اجرای متفاوت و درخشان سینا ساعی در قسمت پایانی برنامه کارناوال باعث شد تا بار دیگر بحث راجع به موسیقی رپ در جامعه ایران فراگیر شود و همه به دنبال این باشند تا ببینند رپ فارسی از کجا شروع کرده و در حال حاضر چه جایگاهی دارد.
ریشههای اعتراضی رپ آمریکایی
حقیقت امر این است که رَپ به عنوان یک جریان فرعی موسیقیایی از دل یک خرده فرهنگ خاص بیرون آمد. خرده فرهنگی که آنقدر در حاشیه بود که احساس میکرد هیچ سهمی از جامعه آمریکا ندارد؛ بنابراین تلاش کرد با ساخت فرهنگ هیپ هاپ (که موسیقی رپ هم بخشی از آن بود) برای سیاه پوستان اعتبار بخرد. رپ، رقص برک، دیوارنگاری یا گرافیتی و بیت باکسینگ از مهمترین عناصر فرهنگ هیپ هاپ بودند. زمانی که سیاه پوستهای آمریکایی در دهه هفتاد و هشتاد احساس کردند که توانایی دست یابی که امکانات هنری گران قیمت سفید پوستها را ندارند خودشان جنبشی اعتراضی راه انداختند که کل جامعه آمریکا را تحت تاثیر قرار داد.
پس همانطور که مشاهده میکنید رپ آمریکایی در ذات خودش با اعتراض پیوند خورده است. اعتراضی که البته خیلی زود ماهیت تجاری پیدا کرد و در دهه هشتاد میلادی با آغاز ضبط استودیویی و ظهور هنرمندانی مانند کرتیس بلو موسیقی رپ نه تنها به سوددهی رسید که توانست صدای این موسیقی را به گوش جهانیان برساند. شاید پیوند با بازار و رسیدن به سود بیشتر موسیقی رپ را تعدیل کرد، اما هیچ گاه باعث نشد این موسیقی خیابانی و ارزان ماهیت اعتراضی خود را از دست بدهد. رپ خیلی زود به سایر کشورهای جهان راه پیدا کرد و تبدیل به یکی از مهمترین ابزار خوانندگان آن کشورها برای اعتراض به وضع موجود شد. ایران هم از این قاعده مستثنی نبود و با ورود موسیقی رپ به ایران خوانندگانی که در این سبک فعالیت میکردند شروع به خواندن شعرهای اعتراضی کردند که به مذاق و مزاج مدیران فرهنگی کشور خوش نمیآمد؛ بنابراین رپ از همان اوایل تبدیل به یک موسیقی عیرمجاز شد.
رپ فارسی؛ نسل اول رپرهای ایرانی
بیشتر بخوانید:
موسیقی اعتراضی چگونه در ایران شکل گرفت؟
ریدون فروغی پیشتاز موسیقی اعتراضی پاپ
«یار دبستانی من» چطور به نمادی سیاسی بدل شد؟/ کارکرد اجتماعی موسیقی فریدون فروغی
بعضی از کارشناسان موسیقی اعتقاد دارند ریشههای رپ فارسی را میتوان در برخی آثار حسن شماعی زاده در سالهای پیش از پیروزی انقلاب ردیابی کرد. هر چند آثار شماعی زاده به عنوان یک خواننده فاصله زیادی با آثار یک رَپر حرفهای دارد. در سالهای بعد هم سندی با آهنگهایی مثل برو بابا و پری به گونهای از رپ نزدیک شد، اما آهنگهای او هم با رپ فاصله زیادی داشت. اما ظهور رسمی فرهنگ هیپ هاپ و موسیقی رپ در ایران را دهه هفتاد هجری شمسی دانست، جایی که جامعه ایران با فرهنگ هیپ هاپ، ورزش اسکیت برد و نقاشی گرافیتی آشنا شد و با ترور توپاک شکور رپر مشهور آمریکایی این علاقه به اوج رسید و باعث ظهور اولیه خوانندگان رپ فارسی مانند شایان شد.
شایان طبق گفته خوانندگان مشهور سبک رپ یعنی یاس و هیچکس اولین خواننده رپ فارسی بود. او در سال ۱۳۷۵ در سبک گنگستا رپ آغاز به فعالیت کرد و یکی از بزرگترین گروههای رپ یعنی واژخینا را تاسیس کرد که در تهران و کالیفرنیا عضو گیری میکرد. در دهه هفتاد اوضاع نسبتاً برای رپرهای ایرانی بد نبود. شایان دو آلبوم (البته غیرمجاز) بنامهای شکاف و اخگر را منتشر کرد و شاهکار بینش پژوه هم توانست برای آلبوم اسکناس که در سبک رپ طنز بود از وزارت ارشاد مجوز دریافت کند.
نسل دوم رپرهای ایرانی؛ میوههای ممنوعه
اما با رشد و گسترش رپ فارسی گروههای اولیه رپ فارسی هم تشکیل شد که مهمترین آنها گروه زید بازی و دیو سپید بود. در دهه هشتاد با ظهور محمود احمدی نژاد به عنوان یک چهره سیاسی اصولگرا و سخت گیریهای فرهنگی رپ تبدیل به یک موسیقی غیرمجاز شد. البته به جز سخت گیریهای حاکمیتی خود گروههای رپ هم در تشدید این سخت گیریها مقصر بودند. با رقابت شدیدی که میان گروههای رپ فارسی شکل گرفت برخی تکستها از این گروهها منتشر شد که بسیار رکیک و زننده بود و همین اشعار بود که باعث شد این تلقی و باور عمومی در میان مردم و مدیران فرهنگی شکل بگیرد که ماهیت رپ فارسی همین است. به همین خاطر فشارها بر روی این گروهها بسیار زیاد شد و بسیاری از خوانندگان این سبک موسیقی مجبور شدند از ایران مهاجرت کنند.
البته برخی هنرمندان تلاش کردند تا با سنت شکنی در برخی از برنامههای تلویزیونی تابوی رپ خوانی را بشکنند. مثلاً رضا عطاران در سریال خانه به دوش در تیتراژ سریال آهنگی به سبک رپ اجرا کرد که باعث اعتراض دفتر موسیقی وزارت ارشاد آن زمان شد. اما این اقدامات هم نتوانست موسیقی رپ فارسی را نجات دهد و این موسیقی هم چنان غیرمجاز باقی ماند. برخی تلاشها در اواسط دهه هشتاد هم نتوانست چیزی را نجات دهد و رپ فارسی یک ژانر موسیقیایی غیرمجاز باقی ماند.
رپ فارسی و سیاست
رپ فارسی همیشه پیوند تنگاتنگی با سیاست و مسائل اجتماعی داشته است. اجرای آهنگ سی دی بشکن از یاس در اعتراض به پخش فیلم خصوصی زهرا امیر ابراهیمی، حمایت خوانندگانی مانند سروش هیچ کس از کاندیداتوری حسن روحانی در سال ۱۳۹۶، آهنگهای پرحاشیه و بسیار ساختار شکن شاهین نجفی و البته ملاقات تاریخی امیر تتلو با مرحوم سید ابراهیم رئیسی در سال ۱۳۹۶ از جمله کنشهای سیاسی رپرهای فارسی زبان بودند. کنشهایی که در حد یک کنش معمولی باقی ماند و تبدیل به یک جریان فراگیر و عمومی نشد.
اما وقایع سال ۱۴۰۱ که اعتراضات گستردهای را به دنبال داشت با ظهور خوانندگانی مانند توماج صالحی و سامان یاسین که دستگیر شدند و احکام سنگینی گرفتند رپ فارسی وارد فاز متفاوتی شد. فازی که در نهایت باعث قطع رابطه حاکمیت با این سبک موسیقی شد. هر چند تلاشهای خوانندگانی مانند تتلو برای نزدیک شدن به حاکمیت برای گرفتن مجوز کنسرت تا حدی باعث به رسمیت شناخته شدن این سبک موسیقی شد، اما نتیجه نهایی همچنان ممنوعیت و غیرمجاز بودن خوانندگان رپ بود. در دوران حسن روحانی تلاشهایی صورت گرفت تا موسیقی رپ مجوز دریافت کند. به عنوان مثال برخی آثار آرمین ۲afm مجوز گرفت. اما سخت گیری سایر نهادهای فرهنگی باعث شد تا رپ فارسی هم چنان یک پدیده غیرمجاز باقی بماند و رشد نکند.
